Hestia - een eerste stap naar bevlogen wonen (Ikea - deel 1)

Ben jij verwekt in een bed van Ikea? Dat zou best kunnen. In geen tijd heeft de Zweedse meubelketen een monopolie op ons interieur verworven met strakke en vooral goedkope meubels en woonaccessoires. Ikea zegt duurzaamheid en ecologie hoog in het vaandel te dragen. Simpel gezegd: je hoeft je niet rot te voelen over dat goedkope prijskaartje van je nieuwste boekenkast. Maar, is dat wel zo?

Voor onze favoriete kamer in huis (de jouwe)*

Één op de tien Europeanen werd in een bed van Ikea verwekt, dat blijkt uit een onderzoek waarnaar in artikels geregeld wordt verwezen. Wanneer, waarom, hoe, door en voor wie het onderzoek werd uitgevoerd, vind ik nergens terug. Niemand schijnt het resultaat in vraag te stellen. Blijkbaar is de Zweedse meubelketen dermate in onze slaapkamer geïnfiltreerd dat we ervan uitgaan dat het cijfer wel moet kloppen. 

Ik weet zeker dat ik niet in een bed van Ikea ben verwekt. Ik zag het licht in 1983, één jaar vóór het eerste Belgische filiaal de deuren opende. Mijn generatie zorgde er wel voor dat de keten uitgroeide tot een meubelmastodont. Wij maken Europeaantjes tussen Zweedse lakens. Wij zijn Ikea. Bezoek het huis van een dertiger en het lijkt alsof je door een catalogus wandelt. Via onze interieurs voert Ikea de klok rond reclame. 

Onze huizen stemmen zelden overeen met de nette en gezellig ingerichte Ikea-kamers waarin iedereen altijd lacht. Niemands leeft zoals modellen in catalogi. We lachen niet altijd. We poetsen niet altijd. We breken al eens een raam of hebben last van een vochtprobleem. Alleen mensen die nooit thuis zijn en een poetshulp aanwerven, hebben een huis dat er altijd perfect bijligt. Dat soort mensen tref je zelden aan in een Ikea-labyrint met een potlood en papieren lintmeter in de hand.  

Voor zoveel mogelijk mensen

Ikea is een levensstijl geworden, een stijl die jaarlijks zorgvuldig wordt uitgelegd in hun catalogus - een uitgave met een oplage van 200+ miljoen exemplaren, een bestseller die monstersuccessen als Fifty Shades of Grey of de bijbel jaar na jaar met gemak achter zich laat. Voor sommige fans is de catalogus een bijbel geworden, een boek dat voorschrijft hoe ze moeten leven in een minimalistisch interieur met overwegend witte, zwarte en houtkleurige tinten, en dat allemaal voor een zeer schappelijke prijs. 

Ikea wordt wel eens de opvolger genoemd van Bauhaus, een stroming die na de Eerste Wereldoorlog ontstond onder invloed van de Duitse architect Walter Gropius. Kunstenaars en ambachtslui konden volgens hem van elkaar leren en moesten hun krachten bundelen om kwaliteitsvolle en functionele producten te maken. De functie van een object was het leidend principe van elk Bauhaus-ontwerp. De uitgepuurde ontwerpen werden vervolgens op industriële schaal geproduceerd. Het resultaat was sober design aan een lage prijs. Strak en goedkoop zijn twee voorwaarden waaraan ook elk product van Ikea moet voldoen.

De filosofie van Ikea en de Bauhaus Dessau Foundation stemt niet alleen op papier overeen, ook in praktijk vinden ze elkaar tijdens de Ikea Bauhaus Summer School - een opleiding en residentie in de Masters' Houses, vier huizen in Dessau naar een ontwerp van Gropius, waarbij jong talent wordt uitgedaagd de Bauhausgeschiedenis naar de 21e eeuw te vertalen via minimalistische ontwerpen die onze manier van slapen, eten, werken en ontspannen beïnvloeden.

Scandinavië is hot. Ikea slijt dan ook vlotjes meubelen. Het ene lijkt een logisch gevolg van het andere, maar de Zweedse meubelketen doet meer dan surfen op een succesgolf: ze heeft de golf mee veroorzaakt. Inmiddels reikt haar invloed zo ver dat gelijkaardige ketens zoals Leen Bakker of Kwantum hun aanbod ikeaniseren. Hun producten zouden evengoed in de rekken van de concurrent kunnen liggen. Het aanbod vervlakt en versmalt. Je vindt niet langer een beetje van alles, maar heel veel van (ongeveer) hetzelfde. 

Elk stuk is uniek

Jules Yap, de stichtster van ikeahackers.net, bundelt op haar website ideeën en toepassingen waarbij producten van Ikea worden aangepast en hergebruikt. Je vindt er bijvoorbeeld een how-to voor een Frosta X - een elegant wandrek gemaakt van drie Frostra's, de bekendste Ikea-kruk. In 2014 ontving ikeahackers.net een brief van de meubelketen met de vraag de website te sluiten wegens schending van het intellectueel eigendomsrecht. Yap uitte in de media veelvuldig haar verontwaardiging. Ikea milderde de toon van het schrijven en draaide uiteindelijk helemaal bij. Ikeahackers.net staat tot op vandaag online. 

Ikeafans.com, een website die in 2005 door James en Susan Martin werd opgericht, was een ander lot beschoren. Aanvankelijk was de liefde tussen het koppel en Ikea wederzijds. James en Susan kregen sneak peaks van catalogi, mochten regelmatig achter de schermen kijken, namen exclusieve interviews van vertegenwoordigers af en spraken voor publiek op evenementen van Ikea. In 2011 kwam aan hun samenwerking abrupt een einde. Het koppel werd gevraagd de domeinnaam over te dragen. Drie jaar en wat juridisch gekissebis later viel het doek over de grootste Ikea-community op het web. 

Ikea houdt de touwtjes graag strak in handen, ook als daarbij de kop van hun vurigste fans rolt. Het bedrijf wil heer en meester over hun merk en ons interieur blijven. Dat is jammer, pijnlijk en dictatoriaal. Yap en de Martins gingen op een creatieve manier met het Ikea-gamma aan de slag. Ze bevestigden daarmee hun liefde voor het bedrijf, maar vormden door hun creativiteit ook een tegengewicht tegen de vervlakking en versmalling van het aanbod. 

Het stuitte Ikea tegen de borst dat ikeahackers en ikeafans dankzij banners en buttons op hun websites een inkomen genereerden, onder andere door reclame voor andere meubelzaken en diensten te maken. Ikea schijnt te vergeten dat er in de eerste plaats reclame voor hun merk werd gemaakt. In feite waren beide websites schermvullende Ikea-reclames, gemaakt door mensen die niet eens op hun loonlijst staan of stonden.

Doe het eens anders

De student die op kot gaat, dochter of zoonlief die alleen gaat wonen, het koppel dat een eerste stek vindt; de meerderheid zal met het oog op een verhuizing een trip naar Ikea plannen. Een bezoek is een automatisme geworden. Het is bij mij niet anders gegaan. In 2007 richtte ik mijn eerste flat bijna volledig in met Ikea-producten, van het bed tot de bank, de boekenkast en het bestek in de keukenla. Enkel mijn potten en pannen waren van een ander merk, en die had ik cadeau gekregen. 

Denken we aan wooninrichtingsartikelen of wonen in het algemeen, dan trekken we met z'n allen naar een van de gigantische geel-blauwe blokken. Op één namiddag tijd shoppen we een interieur bij elkaar of op z'n minst gaan we, dankzij een uitgekiende winkelindeling en presentatie van producten, met meer spullen naar huis dan we ons hadden voorgenomen. Op basis van wetenschappelijk beproefde methoden doet Ikea ons geloven dat we een minimalistische look creëren door zo veel mogelijk artikelen uit hun gamma te kopen. 

De tijd is voorbij waarin we lang nadachten over de aankoop van een volhouten salon dat de rest van ons leven moet dienen. We willen niet langer tot aan onze dood naar dezelfde tafel en stoelen kijken. Zodra een trend voorbij waait, huppelen we achter de volgende aan. We kunnen erop rekenen dat Ikea de producten aanbiedt die bij de laatste nieuwe mode horen. En gelukkig maar, sommige meubelen houden het niet langer dan een hype vol. 

In het duurzaamheidsrapport van 2015 van Ikea zet Steve Howard, chef duurzaamheid, de positieve resultaten en ambities van zijn bedrijf in de verf. Alle katoen in hun producten is afkomstig uit duurzame bronnen, 50% van het hout wordt uit bossen met een FSC-certificaat** gewonnen, het verlichtingsgamma werkt uitsluitend met energievriendelijk LED-licht en alle Ikea-gebouwen moeten tegen 2020 energieneutraal zijn. Daarnaast onderhoudt de meubelketen partnerschappen met bijvoorbeeld het Wereldnatuurfonds, het UN Refugee Agency en Unicef om aan een betere, socialere en groenere wereld te werken.

Wij gaan voluit voor een duurzamere toekomst

Het verleden en heden van Ikea bestaan niet alleen uit succesvolle bladzijden. In 2010 werd de meubelketen door het Labor Rights Forum in de Sweatshop Hall of Shame opgenomen omdat ze bedlinnen verkocht van Menderes, een Turkse textielfabriek waar vier arbeiders stierven door onveilige arbeidsomstandigheden***. Werknemers van Swedwood, een Amerikaanse dochtermaatschappij van Ikea, uitten klachten over racistische discriminatie en slechte werkomstandigheden. Naar aanleiding daarvan schakelde het bedrijf een advocatenkantoor in om vakbondsvorming te bestrijden****. In 2012 haalde Swedwood opnieuw de pers toen bleek dat het jaarlijks 560 hectare waardevolle bossen in Karelië omhakte, en dat terwijl het bedrijf met een FSC-certificaat werkt. 

Ook dichter bij huis veroorzaakt Ikea ecologisch schade door vestigingen buiten commerciële centra te bouwen. Klanten worden verplicht een bezoek met de wagen te plannen. Het openbaar vervoer is meestal geen optie, zeker niet voor wie met een lang, smal en zwaar flat pack naar huis gaat. In Amerika, waar de dichtheid van winkels minder groot is dan in België, zitten mensen soms uren in de wagen voor ze een vestiging bereiken. 

Anders Dahlvig, toenmalig CEO van Ikea, zegt in Cheap: the high cost of Discount Culture, een boek uit 2009 van de Amerikaanse journaliste Ellen Ruppel Shell, dat hij elf inspecteurs tewerkstelde die het bosbeleid van Ikea opvolgden. Volgens Ruppel Shell was dat ruim onvoldoende voor een meubelketen die wereldwijd de derde grootste afnemer van hout is. De vraag werpt zich op of het voor een multinational als Ikea binnen de huidige economische context überhaupt mogelijk is handel te drijven zonder humanitaire of ecologische schade te berokkenen. De productieketen is te groot en te lang geworden om bij elke stap van het productieproces het welzijn van mens, plant en dier te garanderen. Meer bosinspecteurs aanwerven, zegt Dahlvig, betekent dat de werkingskosten stijgen, kosten die aan de klanten moeten worden doorgerekend, en dat wil Ikea ons niet aandoen. Design moet immers voor zoveel mogelijk mensen beschikbaar zijn en blijven. 

* De tussentitels van dit stuk vond ik op www.ikea.com of in Ikea-reclames.

** Het FSC-certificaat wordt toegekend door de Forest Stewardship Council aan hout dat afkomstig is uit bossen die sociale, economische en milieuvriendelijke voordelen bieden. 

*** Ikea voerde op de site een audit uit om de werkomstandigheden te controleren en concludeerde dat er geen grote problemen waren. Vakbonden en anti-sweatshopgroepering kregen geen inzage in de audit.  

**** ... wat uiteindelijk mislukte. In juli 2011 trad Swedwood toe tot de International Association of Machinists and Aerospace Workers. 

Lees ook:
Ikea - deel 2
Een kraan
Een ruïne